TATAKRAMA (Guaran)

Dina kahirupan sapopoé diperlukeun tatakrama. Ari tatakrama boga fungsi personal, sosial, kultural, edukasional. Kajaba ti éta tatakrama ogé boga fungsi integratif jeung instrumental.

(1)   Fungsi personal, nyaéta pikeun nuduhkeun ajén-inajén pribadi;

(2)   Fungsi sosial, nyaéta pikeun nuduhkeun kaluwésan dina hirup kumbuh;

(3)   Fungsi kultural, nyaéta pikeun nuduhkeun kaluhungan budi;

(4)   Fungsi édukasional, nyaéta pikeun ngabédakeun nyakola jeung teu nyakola;

(5)   Fungsi integratif, nyaéta pikeun nuduhkeun kalungguhan kumaha patula-patalina dina sistem kamasarakatan;

(6)   Fungsi instrumental, nyaéta pikeun nuduhkeun ngahontalna hiji tujuan, jeneng henteu jeneng.

Paroman jeung sikep awak dina waktu nyarita mangrupa rengkuh. Ari Tatakrama anu patali jeung basa nyaéta ku cara ngagunakeun basa lemes atawa basa sopan. Lumbrahna tatakrama dina hirup kumbuh sapopoé antara makéna basa lemes jeung rengkuh téh ngahiji, teu dipisah-pisah. Paripolah anu dibarengan ku tatakrama anu hadé tinangtu bakal loba anu resep, simpati, hormat jeung santun.

Salasahiji faktor anu bisa ngagambarkeun paripolah hadé dina gaul sapopoe nyaéta cara unggeuk atawa gigideug. Gigideug atawa cara unggeuk kaasup kana Tatakrama anu patali jeung dangdanan. Hal séjénna nu patali jeung dangdanan nya éta (a) cara milih jeung maké baju; (b) karesikan awak; (c) cara diuk; (d) cara leumpang; (e) cara dahar; jeung (f) cara séjénna anu bisa numuwuhkeun batur bisa kataji, resep,jeung ajrih

Dina diri siswa, tatakrama téh jadi ciri étika. Siswa anu boga tatakrama anu hadé tangtu bakal dipikaresep boh ku babaturanana boh ku guruna. Saéstuna udagan pangajaran anu utama téh nya éta taya lian siswa boga tatakrama jeung étika anu hadé. Lain ngan ukur ngutamakeun kaweruh wungkul.

Siswa anu ngahargaan batur téh nanadakeun sopan. Salah sahiji aspék pananda yén siswa boga sikep sopan nya éta bisa ngajénan batur. Siswa anu geus bisa ngajénan batur bisa dicindikkeun yén manéhna geus surti kana naon anu jadi hak jeung kawajibanana.

Rupa-rupa tatakrama, nyaéta  tatakrama basa, tatakrama paripolah, tatakrama gaul jeung tatakrama hirup kumbuh di masarakat. Nu kahiji, tatakrama basa atawa undak usuk basa patali jeung ragam basa anu dipaké, saha nu nyarita, saha nu diajak nyarita, ngeunaan naon nu dicaritakeun, di mana jeung iraha nyaritana, naon tujuanana jeung kumaha kayaanana. Tatakrama basa anu popilér nyoko kana basa lemes (hormat) jeung basa kasar (loma), aya hormat keur diri sorangan aya hormat keur ka batur.

Nu kadua, tatakrama paripolah. Aya sababaraha faktor anu bisa mangaruhan kana paripolah gaul sapopoé, nyaéta (1) sikep nyarita anu basajan; (2) beungeut anu marahmay; (3) tata cara gaul; (4) tata cara ngagunakeun pakéan; (5) pangawéruh anu jembar

Katilu, gaul dina hirup kumbuh sapopoé, nuduhkeun yén manusa téh mangrupa mahluk sosial, teu bisa hirup nyorangan, butuh batur cacarita, butuh batur ngobrol géusan nembrakkeun eusining haté jeung pikiran. Dina emprona urang gaul di masarakat, urang kudu nyaho kana (1) keur di mana urang téh; (2) kumaha kaayaan sabudeureun urang; jeung (3) saha nu rék disanghareupan téh.

Kaopat, kudu bisa hirup kumbuh babarengan di tengah pagaliwotana masarakat anu lain waé urang Sunda, tapi aya séké sélér lianna, kayaning: séké sélér Jawa, séké sélér Batak, séké sélér Batawi, séké sélér Makasar, jrrd.

Runtuyan anu mangrupa ébréhan tatakrama gaul urang Sunda di masarakat, nyaéta (1) kudu merhatikeun batur, (2) kudu ngawohkeun diri, jeung (3) kudu nyarita ku basa hormat

Prak-prakanana “pendidikan berbasis kearifan lokal” dina sagala widang, kayaning: kasėhatan, bėla diri, pertanian, kasenian, basa, disebut étnopedagogik. Kasang tukang ėntopėdagogik masarakat Sunda tangtu aya patalina  jeung kamampuh parasiwa dina nyangking basa Sunda, lantaran maranéhna aya dina éta pakumbuhan.

Sistem  organisasi sosial masarakat Sunda dipasing-pasing dumasar kana umur, wanda jinis jeung pancakaki. Anu raket patalina jeung poténsi siswa nyaeta umur. Dina kahirupan masarakat urang Sunda, masarakat téh dipasing-asing jadi génep kelompok nurutkeun umurna, nyaéta: (a) nu disebut orok, umur 0 – 12 bulan; (b) budak, umur 1 – 15 taun; (c) bujang atawa jajaka (pikeun lalaki), lanjang, mojang atawa parawan (awéwé), umur 16 – 25 taun; (d) sawawa (déwasa), 25 – 40 taun; (e) tengah tuwuh (madya), umur 41 – 50 taun; jeung (f) kolot (tua) nu umurna 51 taun ka luhur. Husus keur sebutan sawawa, nu umur 17 taun gé bisa disebut sawawa, asal géus nikah (Sudaryat, 2014, kaca 16). Umur murid SMA aya dina kelompok mojang/jajaka.

Poténsi siswa bisa dimekarkeun di lingkungan anu pangawalna, nyaéta kulawarga. Kamampuh awal siswa téh kapanggih di lingkungan kulawarga jeung sabudeureun imahna. Éta kamampuh awal téh bakal jadi tatapakan jeung bekel hirup ka hareupna. Lamun budak digedékeun dina lingkungan daérah, alusna dibarengan ku kaarifan lokal. Kaarifan lokal Sunda réa nu ngandung ajén étnopédagogik jeung atikan karakter.

Salasahiji ajén inajén budaya minangka titincakan hiji lingkungan pikeun mekarkeun kamampuh awal siswa nyaéta sikep, tangtungan, jeungayana paripolah. Pikeun mekarkeun kamampuh awal siswa diperlukeun ajén inajen budayaminangka titincakan hiji lingkungan nyaéta sikep, tangtungan, jeung ayana paripolah balukar tina slogan.

Modél pangajaran anu bisa ngamotivasi jeung numuwuhkeun kaarancagéan jeung kamampuh awal siswa salila lumangsung prosés kagiatan diajar ngajar ku cara milih, nangtukeun jeung ngadumaniskeun métodeu anu mampuh numuwuhkeun kréativitas siswa disebutna Modél Pangajaran Kréatif.

Modél pangajaran partisipatif téh nyaéta modél pangajaran anu ngalibetkeun siswa sagemblengna (optimal) dina lumangsung kagiatan diajar-ngajar. Tegésna, siswa anu miboga peran dina prosés diajar ngajar téh, lain guru (child centre/student centre). Kagiatan diajar- ngajar téh bakal miboga ajén-inajén nalika dina prosés sagemblengna dipasrahkeun ka parasiswa sangkan maranéhna daék aub icikibung (partisipasi) dina sagala widang kagiatan diajar-ngajar.

Modél pangajaran éféktif téh meredih sangkan siswa sakabéhna aktif dina kagiatan diajar ngajar, lantaran maranéhna anu jadi puseur kagiatan anu engkéna bakal ngawujudkeun kaparigelan (kompéténsi).

Modél pangajaran anu numuwuhkeun aktivitas siswa dina prosés kagiatan diajar ngajar ku cara milih jeung nangtukeun metode kaasup kana Modél Pangajaran aktif. Dina modél pangajaran aktif guru téh ukur boga kalungguhan anu sarua nyaéta salaku médiator jeung fasilitator (to facilitate of learning) baé. Dina modél ieu siswa sakabéhna kudu aktif ngalaksanakeun kagiatan diajar, guru mah cukup méré arahan jeung bimbingan baé.

Kalungguhan bahan ajar pikeun guru dina ngamekarkeun kamampuh awal siswa, nyaéta (1) ngaronjatkeun kamahéran diajar siswa, (2) palanggeran dina ngalaksanakeun évaluasi, jeung (3) palanggeran ngalaksanakeun prosés pangajaran. Kajaba ti éta ku ayana bahan ajar téh bisa mantuan guru dina ngarobah kalungguhan guru nu kuduna ngajar jadi fasilitator dina kagiatan diajar ngajarna.

Ari kalungguhan pikeun murid nyaéta (a) murid bisa diajar sajan euwéuh guru; (b) murid bisa diajar iraha waé; (c) murid bisa diajar luyu jeung kadaék jeung kaparigelanana séwang-séwangan; (d) jadi palanggeran dina kagiatan diajarna pikeun ngaronjatkeun kompeténsi dirina.

Dumasar kana diménsi lingkungan aya dua hal anu bisa mangaruhan kana prestasi siswa, nyaéta organisasi kelas jeung iklim sosio-psikologis. Anu dimaksud ku iklim sosial-psikologis nyaéta patula-patalina hubungan antara jalma anu kalibet langsung jeung parosés kagiatan diajar ngajar. Ari anu patali jeung organisasi kelas nyaéta jumlah siswa nu aya di jero kelas bakal gédé pangaruhna kana lumangsungna prosés kagiatan diajar ngajar. Lamun eusi kelasna loba teuing, lumangsungna prosés kagiatan diajar ngajar moal éféktif lantaran moal kagéroh ku guruna. Jaba ti kitu, hawa di jero kelas ogé tangtu bakal karasa nyongkab, panas.

Unsur-unsur anu bisa mangaruhan kana prestasi siswa, nyaéta (1) pupil formative  experience, (2) pupil properties, jeung (3) pupil formative experience.

Pupil formative experience nyaéta kasang tukang kahirupan siswa. Hal-hal anu patali jeung pupil formative experience nyaéta (1) tempat kalahiran, (2) panganjrékan, (3) kaayaan ekonomi, (4) kaayaan jeung kalungguhan kulawargan.

Pupil properties nyaéta sifat atawa karakter nu dipilik ku dirina, kayaning: kamampuh dasar, pangawéruh jeung sikep. Ari anu patali jeung sifat atawa karakter siswa kayaning: kamampuh dasar, pangawéruh jeung sikep

Kamekaran kabeungharan basa budak ti sataun nepi ka 3 taun téh teu sarua. Dina umur 12 – 18 bulan, budak geus bisa seuri, bisa nyombo nu jadi indung ku paripolah nu pikalucueun. Manéhna geus ngalakukeun komunikasi jeung nujadi indung boh ku basa verbal atawa ku basa non verbal. Dina umur sakitu kabeungharan kecap nu dipibandana ngahontal 5 – 20 kecap. Biasana dina umur sakitu téh buda geus bisa matalikeun kaayaan lingkungan dirina, mimiti nengetan sabab akibat. Ngahontal umur 2 taun, kabeungharan kecap nu dipibanda ku budak bisa ngahontal 150 – 300 kecap jeung bisa nyambungkeun 3 – 4 kecap. Dina umur sakitu, budak geus bisa ngajawab “enya” atawa “henteu” dina konteks anu bener. Ungkara kalimahna basajan, kalimah nu sakecap atawa dua kecap, sarta geus bisa maké kecap gaganti ngaran.

Kamekaran kabeungharan basa budak anu umurna 3 (tilu) taun nyaéta kurang leuwih 900 kecap. Dina umur sakieu gé budak bisa ngajawab patalekan “saha”, “naha”, jeung “kumaha”. Jaba ti éta, dina umur sakitu budak geus bisa nanyakeun ku kalimah basajan.

Modél pangajaran anu nyugemakéun (joyfull instruction) mangrupa prosés kagiatan diajar ngajar anu mampu ngaronjatkeun prestasi siswa anu di jerona aya kohesi anu kuat antara guru jeung siswa, éstuning katémbong ayana rasa silih asih, silih asuh jeung silih asah.

Guru merenahkeun manéh salaku “mitra” diajar, malahan dina sababaraha hal mah henteu mustahil guru diajar ti parasiswana. Lebah dieu mémang sakuduna nyiptakeun suasana anu démokratis, taya bangbaluh nanaon, boh guru boh parasiswa sarua babarengan papada diajar.

Nguji kamampuh peserta didik saacan kagiatan diajar ngajar lumangsung disebut tesawal. Tés awal dilakukeun saméméh kagiatan diajar lumangsung kalawan tujuan pikeun mikanyaho kamampuh awal siswa.

Pangajaran téh bisa disebutkeun éféktif anu mampu ngebrehkeun  potensi jeung kreativitas siswa, anu cirina  mampuh mekelan pangalaman anyar ka parasiswa jeung ngamalirkeun poténsina sarta ngabuktikeun yén sakabéh bahan pangajaran geus katepikeun sagemblengna (optimal)

Prosedur ngalaksanakeun pangajaran éféktif pikeun mekarkeun kreativitas siswa nyaéta (1) Ngalaksanakeun supervisi kelas anu udaganana ngumpulkeun fakta hasil diajar parasiswa anu tujuana na pikeun ngomėan  program pangajaran, jeung (2) Ngayakeun appersépsi ku cara matalikeun pangajaran anu geus diajarkeun ka siswa jeung pangajaran anu baris diajarkeun.

Prosedur saterna nya éta (3) ngalampahkeun éksplorasi, nyaéta ngawanohkeun matéri poko jeung kompéténsi dasar anu baris dihontal ku cara ngagunakeun variasi metode; (4) ngayakeun konsolidsdi pangajaran nyaéta ngaaktifkeun parasiswa enggoning ngawujudkeun kaparigelan (kompéténsi) anu aya patalina jeung kahirupan sapopoé; (5) ngalaksanakeun évaluasi ku cara ngumpulkeun fakta jeung data sarta dokumen hasil diajar parasiswa anu tujuanana pikeun ngoméan program pangajaran ka hareup.

Pikeun ngalaksanakeun pangajaran éféktif, guru kudu maliré kana hal-hal nu ditataan ieu, nyaéta: (1) matéahkeun tempat diajar; (2) matéahkeun siswa; (3) matéahkeun kagiatan diajar ngajar; (4) matéahkeun eusi pedaran materi; jeung (5) matéahkeun média jeung sumber pangajaran.

Tingkat kamekaran siswa SMA téh ngawengku tingkat kognitif, tingkat afektif, tingkat psikomotor.Kamekaran aspék kognitif siswa SMA aya dina umur 15 – 18 taun kaasup kana mangsa robahna karakter ti budak ka rumaja. Luyu jeung tiori kamekaran, mangsa rumaja mangrupa mangsa anu pinuh ku parobahan-parobahan nu kawilang téréh kahontalna boh dina kognitif boh emosi katut sosialna (Fagan: 2006)

Kamekaran aspék psikomotor kaasup aspék anu kawilang penting dina pangajaran basa jeung sastra Sunda. Ku kituna, guru kudu wanoh kana aspék psikomotor siswa SMA, anu ngawengku tilu tahap, nyaéta tahap kognitif, tahap asosiatif, jeung tahap otonomi.

Dina kamekaran aspék afektif  Bloom dina Brown (2000) ngabagi ranah aféktif jadi lima tataran, nyaéta (1) sadar kana situasi, fénoména, masarakat, jeung obyék sabudeureun; (2) tanggap atawa résponsif kana sakur rangsangan anu aya di sabudeureun maranéhna; (3) bisa meunteun atawa ngajén hadé goréngna hiji perkara; (4) geus bisa ngaorganisasikeun ajén-inajén ngeunaan hiji sistim, tur bisa nangtukeun patalina di antara ajén-inajén anu nyampak; jeung (5) geus mimiti boga karakteristik tur wanoh kana karakteristikna dina wangun ajén-inajén.

Runtuyan prosédur ngalaksanakeun pangajaran éféktif anu tujuannana pikeun ngaronjatkeun kaparigelan siswa, nyaéta (1) ngayakeun éksplorasi, (2) ngayakeun konsolidasi, jeung (3) ngayakeun apersépsi

Pikeun ngaronjatkeun préstasi jeung kréativitas (karancagéan) siswa dina diajar basa Sunda téh bisa dilaksanakeun ku cara ngalarapkeun PAKEM. Konsép PAKEM atawa PAIKEM téh nyaéta guru ngabantu tur ngarojong ku mangrupa mere motivasi jeung nyadiakeun sarana anu diperlukeun ku parasiswa.

Dina prakna ngalaksanakan kagiatan diajar ngajar anu ngagunakeun pamarékan PAKEM/PAIKEM, aya sababara hal anu kudu dipikanyaho, diantarana kudu nyangkem pasipatan jeung karakter parasiswa. Kajaba ti éta  gé guru kudu wanoh pisan ka hiji-hijina siswa; Kudu bisa ngamangpaatkeun karakter jeung paripolah siswa pikeun kapentingan kagiatan diajar ngajar; Numuwuhkeun cara mikir kritis, kréatif jeung kamampuh ngokolakeun masalah; Ngarékayasa rohangan kelas, salin jinis dirobah jadi lingkungan diajar ngajar anu pikaresepeun jeung pikabétaheun; 6) Méré pangdeudeul minangka uji balik jeung lajuning laku pikeun ngaronjatkeun kagiatan diajar ngajar. (Sudarjat, 2009)

Model pangajaran efektif nyaeta mekelan pangalaman anyar ka parasiswa jeung ngawujudkeun hiji kaparigelan (kompeténsi).Pangajaran téh bisa disebutkeun éféktif anu mampu ngebrehkeun potensi jeung kreativitas siswa, anu cirina  mampuh mekelan pangalaman anyar ka parasiswa jeung ngamalirkeun poténsina sarta ngabuktikeun yén sakabéh bahan pangajaran geus katepikeun sagemblengna (optimal).

Hal-hal anu kudu dilaksanakeun sangkan siswa bisa parigél nyarita nyaeta  ngadéngékeun batur nu cacarita ku basa Sunda nu hadé jeung merenah,  miboga sikep kritis dina waktu maca atawa ngaregépkeun, jeung biasakeun nyarita anu henteu rusuh teuing, rada antaré.

 Nguji kamampuh peserta didik sanggeus kagiatan diajar ngajar lumangsung disebut  tés ahir. Tés ahir dilaksanakeun pikeun ngukur kumaha hasil pangajaran nu geus dilaksanakeun. Leuwih jauhna deui kuayana tés ahir téh bisa nangtukeun cocok henteuna model, metodeu jeung media pangajaran. Sanggeus ngalaksanakeun tés ahir, siswa bisa kagolong jadi dua, nya éta anu tuntas jeung nu tacan tuntas. Pikeun siswa anu tacan nyumponan katuntasan diajar mangka kudu ngalaksanakeun program remedial. Ari siswa nu geus tuntas mah kari milu program pengayaan.

Aya tujuh hakekat basa, salasahiji di antarana nyaeta basa mangrupa simbul (sasmita).Ari hakékat basa téh, ceuk Sudaryat (1991:3-5), nyaéta (1) basa téh sistem; (2) basa téh arbitrér; (3) basa téh simbul (sasmita); (4) basa téh produktif; (5) basa téh universal: (6) basa téh mandiri (unik); (7) basa téh komunikatif; (8) basa téh mijalma; jeung (9) basa téh kultur (budaya).

Salasahiji  hakekat basa nyaeta, basa teh arbitrer/ manasuka.  Maksud basa arbitrér nyaeta patalina lambang sora jeung objékna euweuh hubungan logis.Contona: kecap imah dina basa Sunda anu hartina wawangun tempat pamatuhan, tempat betah bumétah; dina basa séjén mah diucapkeunana umah (Jawa); rumah (Melayu/Indonesia), baitun (Arab), haus (Jerman), house (Inggris).

Salasahiji ciri internal basa nyaéta basa téh mandiri. Maksud mandiri di dieu ngandung harti inkoaktif.saperti jung nangtung, gék diuk, léos indit, jst. Ieu kecap téh teu biasditarjamahkeun  kana  basa  naon  waé  (basa  Indonésia  upamana).  Cicingnakecap anteuran aya di hareupeun jejer jeung caritaan pagawéan sarta mandiringawakilan kecap pagawéan caritaan.

Salah sahiji ciri hakekat basa nya éta basa téh arbitrer, hartina basa téh universal, jeung basa téh kontekstual.Panga basa disebut universal nyaéta lantaran basa téh mibanda ciri-ciri umum anu dipiboga unggal basa, kayaning: yén basa téh dihasilkeun tina alat ucap manusa, unggal basa miboga wangun jeung eusi, unggal basa bisa robah ti waktu ka waktu, unggal basa miboga fungsi anu tangtu di komunitas para panyaturna.

Basa téh mangrupa sistem kognitif anu diatur ku rumus-rumus unik tur bisa dimanipulasi ku panyaturna sangkan bisa ngahasilkeun mangpirang- pirang omongan anu jumlahna tan wates wangén. Hal sarupa kitu nuduhkeun yén basa téh  produktif.

Dumasar  kana karakteristik lahiriahna, basa téh miboga ciri-ciri, di antarana waé, (1) idéntitas fisik jeung kontėkstual, (2) idéntitas psikologis, (3) idéntitas géografis, (4) idéntitas étnik, (5) idéntitas sosiologis jeung (6) Idéntitas kontékstual.

(1)   Idéntitas fisik

Identitas fisik anu mangaruhan wujudiah basa nyaéta (a) tipe fisik; (b) kondisi fisik; (c) umur; (d) ucapan; jeung (e) jenis kelamin anu makéna.

(2)   Idéntitas psikologis

Tina jihat psikologis, basa téh raket patalina jeung intélégénsi katut kapribadian (personality).

(3)   Idéntitas géografis

Unggal basa bakal dipangaruhan ku lokasi dipakéna basa. basa nu dipaké di hiji wewengkon disebut basa wewengkon, dialék local, dialék regional, atawaregiolék.

(4)   Idéntitas étnik

Basa téh bisa dipikawanoh ku kelompok jalma, sélér bangsa, atawa bangsa anu makéna. Tina jihat étnik, aya nu disebut basa daérah, basa nasional, jeung basa asing. Éta kalungguhan basa téh masing-masing mibanda fungsi séwang-séwangan.

(5)   Idéntitas sosiologis

Kahirupan hiji basa dipangaruhan ku lingkungan sosial anu makéna saperti stratifikasi sosial, peran jeung status sosial, kaakraban/deuheus henteuna (solidarity), jeung ragam sosial.

(6)   Idéntitas kontékstual

Wujudiah basa bisa gumantung kana kontéks situasi dipakéna. Hubungan antara basa jeung kontéks situasi makéna diulik ku pragmatik.

Basa téh miboga sifat ngabudaya (cultural) lantaran salian ti basa mangrupa unsur budaya ogé jadi alat pikeun ngagedékeun jeung ngamekarkeun budaya, hartina tanpa basa, budaya moal bisa mekar, lantaran basa anu miboga peran penting dina budaya.

Ciri has basa Sunda nyaéta (1) basa wewengkonjeung basa dialék, (2) ayana kecap kiasan jeung ayana rakitan lantip, jeung (3) ayana babasan jeung paribasa.

Pangna disebutkeun hiji sistem, basa téh mibanda sifat sistėmatis tur sistemik. Nu dimaksud sistematis jeung sistemik téh lantaran basa téh ngandung  unsur-unsur anu puguh éntép seureuhna; ari disebut sistemik, lantaran basa téh mibanda aturan anu disaluyuan ku panyaturna sartabisa diropėa.

Anu kaasup kana karakteristik lahiriah basa, nyaéta (1) idéntitas fisik, (2) idéntitas psikologis, jeung (3) idéntitas étnik.Identitas fisik anu mangaruhan wujudiah basa nyaéta (a) tipe fisik; (b) kondisi fisik; (c) umur; (d) ucapan; jeung (e) jenis kelamin anu makéna. Tina jihat psikologis, basa téh raket patalina jeung intélégénsi katut kapribadian (personality).

Tina jihat étnik basa téh bisa dipikawanoh ku kelompok jalma, sélér bangsa, atawa bangsa anu makéna. Tina jihat étnik, aya nu disebut basa daérah, basa nasional, jeung basa asing. Éta kalungguhan basa téh masing-masing mibanda fungsi séwang-séwangan.

Ieu di handap conto kalimah anu kaasup kana idéntitas stilistik. “Ari manéh jeung dulur téh kawas anjing jeung ucing.”Stilistika mangrupa élmu anu maluruh patalina basa jeung karya sastra, kumaha gaya makéna basa dina karya sastra. Basa hiji jalma, sélér bangsa, atawa bangsa téh bisa kapaluruh tina gaya basa anu dipakéna.

Basa téh mangrupa gunggungan wangun anu ngawujud sora jeung eusi minangka Lexical information, nyaéta wawaran anu diébréhkeun dina kandaga kecap.Ari eusi basa raket pisan patalina jeung wangun basa. Eusi (harti, konsép) mangrupa hubungan antara lambang (wangun, form) jeung obyék nu dimaksudna (acuan, réferen).

Ciri has basa Sunda téh mangrupa kaunikan atawa kahasan anu dipibanda ku basa Sunda. Sudaryat (2016) nétélakeun yén kaunikan basa Sunda téh aya dina tataran sora, tataran kecap, tataran kalimah, jeung tataran kandaga kecap.Ciri has basa Sunda nyaeta ayana rinéka sastra

Ciri basa budak nyaéta (1) ungkara kalimahna basajan tur parondok diwangun ku sakecap dua kecap, (2) ngawangun kecap anyar ku cara ngarobah atawa dicokot sabagian, jeung (3) kecap-kecap nu dipilih kecap-kecap nu dimimitian ku aksarabilabial/oral-dental, labio-dental (/p/, /t/)jeung stop-frikatif (/p/, /f/) conto: mamam, pipis, popo (bobo,), obo, jst. (4) Salila dina jero prosés mibanda basa, omongan budak téh miboga struktur sorangan. Sok sanajan kitu, tetep bakal nyaruaan sistematis kolotna.

Ciri has utama basa Sunda ayana kecap anteuran.kecap anteuran, nyaéta kecap pancén anu gunananganteurkeun paripolah kecap pagawéan atawa kaayaan kecap sipat kalwan ngandung harti aspék inkoatif, nyaéta pagawéan mimiti pisan dipilampah. Ieu kekecapan téh hésé ditarjamahkeun kana basa Indonésia jeung basa séjénna.

Hal-hal anu nyababkeun komunikasi antar personal henteu jalan nyaéta (1)   nu ngajak nyaritana hadé, (2) nu diajak nyarita leuwih fokus ka urang, jeung (3) euweuh nu diajak nyarit.

Performansi linguistik budak mimiti bisa ngagunakeun kecap gaganti nalika umur 1,8 taun.tahapan prosés diajar basa katut performasi linguistik téh leuwih jéntréna deui bisa ditingali tina tabek ieu di handap. 

No	Umur (taun)	Performasi Linguistik
1	0,3	Diajar kunyam-kunyem
2	0,9	Pola intonasi geus mimiti kanengé
3	1,0	Kalimah nu sakecap (holofrasis)
4	1,3	Ngucapkeun kecap (lexicalovergéneralization)
5	1,8	Omongan jeung kecap
6	2,0	Kalimah nu tilu kecap, infleksi (telegrafis)
7	2,3	Mimiti ngagunakeun kecap gaganti
8	2,6	Kalimah panalék, kalimah negatif, kalimah opat kecap, ngucapkeunana geus meh sampurna
9	3,6	Ngucapkeun konsonan geus sampurna
10	4,0	Ngagunakeun kalimah basajan geus merenah, tapi masih kawatesanan
11	5,0	Konstruksi morfologis jeung sintaksis geus Sampurna
12	10	Ngomongna geus alus, lancer

(Sudaryat & Soléhudin, 2009 kaca 21)

Kamekaran konstruksi morfologis jeung sintaksis anu sampurna ilahana kacangking ku budak umur 5 taun.

Kamekaran fonologi budak ngawengku tilu hal, nyaéta fonétik, fonémik, jeung fonotaktik. Dina tahapan keur mangsa kunyam-kunyem (meraban) upamana éta téh mangrupa kagiatan (a) keur ngakurkeun sora anu kadéngé tina sora anu datang, (b) ngucapkeun sora vocal minangka ngébréhkeun resep, (c) bisa jadi néangan sora anu kontrastif.

Kamekaran Kabeungharan Kecap pikeun Budak bisa ditingali tina tabél ieu di handap.

No	Umur (taun)	Kabeungharan Kecap nu Dipibanda
1	1	Ukur sababara kecap
2	2	200 tepi ka 270 kecap
3	3	Kurang leuwih 900 kecap
4	4	Kurang leuwih 1520 kecap
5	5	Kurang leuwih 2060 kecap
6	6	Kurang leuwih 2550 kecap

Tahap diajar basa atawa kamekaran basa budak ditingali tina kaédah basa ngawéngku komponén fonologi, semantik, jeung sintaksis.Dina tahapan keur mangsa kunyam-kunyem (meraban) upamana éta téh mangrupa kagiatan (a) keur ngakurkeun sora anu kadéngé tina sora anu datang, (b) ngucapkeun sora vocal minangka ngébréhkeun resep, (c) bisa jadi néangan sora anu kontrastif.

Dina performansi linguistik, budak 0,3 taun sok katempo kunyam-kunyem (meraban) maksudna nyaéta (1) ngakurkeun sora anu kadéngé tina sora anu datang, (2) ngucapkeun sora vocal minangka ngébréhkeun resep, (3) bisa jadi néangan sora anu kontrastif.

 “Dédé mah alim mam lauk!”Ditilik tina kamekaran performansi linguistik, kalimah diluhur biasa diucapkeun ku budak umur 2,8 taun.